ابن‌بشران ابوغالب محمد بن احمد واسطیاِبْن بُشْران، یا بَشران، یا بشیران، ابوغالب محمد بن احمد بن سهل واسطی معروف به ابن بشران و ابن خاله (۳۸۰-۴۶۲ق /۹۹۰-۱۰۷۰م)، ادیب، شاعر و محدث می باشد. ۱ - نسب شناسیباخرزی اشعار و شرح احوال او را یک بار ذیل «ابوغالب محمد بن احمد بن سهل الواسطی» آورده [۱]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
و بار دیگر ذیل «ابوغالب بن بشران الواسطی» [۲]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۲۳، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
و ظاهراً آن دو را دو شخصیت جداگانه پنداشته است، اما مآخذ دیگر هر دو نام را برای یک تن ذکر کرده‌اند و آن اشعار را نیز به «ابن بشران» یا «ابن خاله» نسبت داده اند.وی شهرت «ابن بشران» را بر خویش نمی‌پسندیده است. علت این اکراه را از او پرسیدند و او در جواب گفت: «بشران جد مادری من و پسر عم آن ابن بشران محدثی است که در بغداد می‌زیسته است.» [۳]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۱.
ابن بشران به «ابن خاله» نیز مشهور بوده و گویا میان این شهرت و نسبت او به خالویش رابطه ای وجود داشته باشد. [۴]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۰-۲۱، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
۲ - ولادتزادگاه وی، روستای نهرسایس ، نزدیک واسط در عراق بود. [۵]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۰-۲۱، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
ابن جوزی [۶]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
سال ولادت او را ۳۳۰ق /۹۴۲م و ابن حجر ، [۷]
ابن حجر احمد، لسان المیزان، ج۵، ص۴۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
۳۸۵ق /۹۹۵م ذکر کرده است، ولی به گفته خود «ابن بشران» تاریخ ولادتش ۳۸۰ق /۹۹۰م بوده است. [۸]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۱.
[۹]
قفطی علی، انباه الرواة، ج۳، ص۴۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۵م.
۳ - تحصیلاتابن بشران برای حضور در درس بزرگان علم و ادب به واسط آمد و از استادانی چون «ابن جلاب» و «ابن دینار کاتب»، شاگرد ابوعلی فارسی ، سود جست و در درس «ابواسحاق رفاعی»، شاگرد سیرافی شرکت کرد و به گفته خود، نزد وی «هزار دیوان شعر» قرائت کرد و کتاب سیبویه را نزد ابن کردان خواند. [۱۰]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۱، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
[۱۱]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۱.
[۱۲]
ذهبی محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۳۶، به کوشش شعیب الارنووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
۴ - مشایخ رواییکسانی که وی از آنان روایت حدیث کرده است عبارتند از: احمد بن عبید بن بیری، ابوالفضل تمیمی، [۱۳]
ذهبی محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۳۵، به کوشش شعیب الارنووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
[۱۴]
ابن عماد عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۳۱۰، قاهره، ۱۳۵۰ق /۱۹۳۱م.
ابوالحسین علی بن محمد بن عبدالرحیم، ابوالقاسم علی بن طلحه، ابوعبدالله حسین بن حسن علوی، [۱۵]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
علی بن حسن جاذری و احمد بن محمد بن مردویه و دیگران. [۱۶]
ابن نقطه محمد، الاستدراک، ج۱، ص۲۹۴، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکز.
[۱۷]
ابن قاضی شهبه ابوبکر، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۴۲، به کوشش محسن عیاض، نجف، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
۵ - فعالیت های علمیابن بشران چندان در نحو ، لغت ، ادب و حدیث تبحر داشت که از گوشه و کنار، طالبان علم و دانش برای استفاده از محضرش به واسط سفر می‌کردند. وی روایت و درایت را در خود جمع کرده و دارای اخلاقی نیکو و بیانی شیوا بود. در ترویج و اشاعه ادب و دیوان های شعر سهم به سزایی داشت. [۱۸]
قفطی علی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۹۱، به کوشش محمد عبدالستارخان، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م.
[۱۹]
ذهبی محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۳۶، به کوشش شعیب الارنووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
او در زمره کسانی بود که در نزد قاضیان واسط برای شهادت در محکمه از عدالت و وثوق لازم برخوردار بودند، [۲۰]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۲، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
[۲۱]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۴۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
ولی از آن‌جا که به آیین معتزلیان گرایش داشت، در انزوا می‌زیست. دشمنانش از این نکته سوء استفاده کرده نفرت عموم را علیه وی برانگیخته بودند. [۲۲]
فروخ عمر، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۶۱، بیروت، دارالعلم للملایین.
از این رو تنها بعضی از طالبان علم به خانه او رفت و آمد می‌کردند.این مطلب را از ماجرای آخر عمر او که تمام کتاب هایش از طرف قاضی شهر به بهانه حفظ و حراست ضبط شد، و نیز از ابیاتی که بعد از شنیدن این خبر سرود، می توان به خوبی درک کرد، [۲۳]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۵.
لذا ابن بشران نتوانست شاگردان بسیار تربیت کند. [۲۴]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۱، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
[۲۵]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۲، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
۶ - راویانکسانی که از وی روایت کرده‌اند عبارتند از: ابوالمجد بن جهور، ابوالفضل بن جهور، [۲۶]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۴۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
[۲۷]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۵۶، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
ابو عبدالله محمد بن ابی نصر حمیدی، علی بن محمد بن جلابی، ابوعبدالله بن بنا، ابوالقاسم بن سمرقندی، ابوالفرج محمد بن عبیدالله قاضی بصره، [۲۸]
ذهبی محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۲۳۵-۲۳۶، به کوشش شعیب الارنووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
ابونصر بن ماکولا [۲۹]
ابن قاضی شهبه ابوبکر، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۴۲، به کوشش محسن عیاض، نجف، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
و دیگران که آخرین آنان فضل الله بن محمد عراقی است. [۳۰]
قفطی علی، انباه الرواة، ج۳، ص۴۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۵م.
۷ - آثاراحتمال می‌رود که ابن بشران کتابی در شعر داشته که شامل اشعار استادش «ابواسحاق رفاعی» هم بوده است [۳۱]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۸۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
.زرکلی [۳۲]
زرکلی خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۳۱۴، بیروت، ۱۹۸۶م.
و کحاله [۳۳]
کحاله عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۲۶۷، بیروت، ۱۹۵۷م.
به اشتباه وی را صاحب چندین کتاب می‌دانند که از آن جمله دیوانی در اشعار عرب است. این اشتباه از آن‌جا ناشی شده که در لسان المیزان «اَلْف دیوان» به «اَلَف دیواناً» تبدیل شده است. [۳۴]
ابن حجر احمد، لسان المیزان، ج۵، ص۴۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
[۳۵]
سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، ج۱، ص۲۱، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
زرکلی به نقل از یاقوت می‌افزاید که کتاب های وی در اثر گذشت زمان از بین رفته است، اما مقصود یاقوت [۳۶]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۳.
[۳۷]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۴.
ظاهراً کتاب های کتابخانه او بوده است که قبل از مرگ آن‌ها را وقف مدفن ابوبکر کرد.زرکلی [۳۸]
زرکلی خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۳۱۴، بیروت، ۱۹۸۶م.
کتاب فضائل بیت المقدس را هم به او نسبت می‌دهد، حال آن‌که این کتاب تألیف «ابوبکر محمد بن احمد بن محمد واسطی مقدسی» (د ۴۱۰ق/ ۱۰۱۹م) است. [۳۹]
دارالکتب المصریة، فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار ۱۹۳۰-۱۹۳۷، ج۸، ص۱۹۶، قاهره، ۱۳۶۱ق /۱۹۴۲م.
۷.۱ - مجموعه اشعاراز مجموعه اشعار وی، که معانی عاطفی و زاهدانه در آن‌ها غلبه دارد، ۱۰۷ بیت به شرح زیر در منابع موجود است: ۸ بیت با قافیه «ب» [۴۰]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۰۵ چهار بیت در باخرزی، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۴۱]
قفطی علی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۹۱ چهار بیت در قفطی، به کوشش محمد عبدالستارخان، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م.
۳ بیت با قافیه «ت» [۴۲]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
۳ بیت با قافیه «ح» [۴۳]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۲.
۱۲ بیت با قافیه «ح» و «ح» [۴۴]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۰۴ هشت بیت در باخرزی، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۴۵]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۷ چهار بیت در یاقوت.
۸ بیت با قافیه «دا» و «دِ» [۴۶]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۹.
[۴۷]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۳.
۲۳ بیت با قافیه «رِ» و «رُ» [۴۸]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۰۵ هفت بیت در باخرزی، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۴۹]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۵۹ یازده بیت در ابن جوزی، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
[۵۰]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۶۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
[۵۱]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۸ پنج بیت در یاقوت.
[۵۲]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۹ پنج بیت در یاقوت.
۳ بیت با قافیه «س» [۵۳]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
[۵۴]
ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، ج۸، ص۲۶۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م.
[۵۵]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۸.
۱۴ بیت با قافیه «ضا» [۵۶]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۶.
[۵۷]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۷.
[۵۸]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۹.
۱۴ بیت با قافیه «ع» و «ع» [۵۹]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۵، ص۸۵ دو بیت در ابن تغری بردی.
[۶۰]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۲۵ دو بیت در باخرزی، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
۳ بیت با قافیه «ف» [۶۱]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۴.
۵ بیت با قافیه «قا» و «قی» [۶۲]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۵.
[۶۳]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۲.
[۶۴]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۳.
۵ بیت با قافیه «کا» [۶۵]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۰.
[۶۶]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۲۱.
۴ بیت با قافیه «لا» [۶۷]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۲۴، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
۵ بیت با قافیه «م» [۶۸]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۲۴، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۶۹]
باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، ج۱، ص۳۲۵، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
؛ ۷ بیت با قافیه «ه» و «ه». [۷۰]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۶.
[۷۱]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱۷، ص۲۱۷.
غالب این اشعار را منابع دیگر نیز نقل کرده اند. ۸ - فهرست‌منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق /۱۹۴۰م. (۳) ابن حجر احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق. (۴) ابن عماد عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق /۱۹۳۱م. (۵) ابن قاضی شهبه ابوبکر، طبقات النحاة و اللغویین، به کوشش محسن عیاض، نجف، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م. (۶) ابن نقطه محمد، الاستدراک، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکز. (۷) باخرزی ابوالحسن، دمیة القصر، به کوشش سامی مکی العانی، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م. (۸) دارالکتب المصریة، فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار ۱۹۳۰-۱۹۳۷، قاهره، ۱۳۶۱ق /۱۹۴۲م. (۹) ذهبی محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م. (۱۰) زرکلی خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۱) سلفی حمد، سؤالات الحافظ السلفی، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م. (۱۲) صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م. (۱۳) فروخ عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، دارالعلم للملایین. (۱۴) قفطی علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۵م. (۱۵) قفطی علی، المحمدون من الشعراء، به کوشش محمد عبدالستارخان، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م. (۱۶) کحاله عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۷) یاقوت، معجم الادباء. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌بشران»، ج۳، ص۹۶۷. |